26 Ağustos 2023 Cumartesi
2 yaşındaki çocuk bir öpücük yüzünden gözünü kaybetti
Migren Hastalığında Optisyenlerin Rolü
Göz Sağlığınızı Tehlikeye Atmayın! Sahte Güneş Gözlükleri Katarakta Yol Açıyor
Gözlükçüler ve Optisyenler: Sağlıkta Önemli Bir Rol
Gözlerde Bahar Alerjisi ve Güneş Gözlüğü Kullanımı
8 Mart Dünya Kadınlar Günü
News
İnsanoğlu yeni şeyler öğrendikçe, evrene, hayata ve içindeki herşeye bakışı değişiyor. Tıpkı bilmediğiniz bir şifrenin bir anda deşifre olup anlamlı hale gelmesi gibi. Ben de embriyoloji alanında doktora yaparken, insanın tek bir hücreden, karmaşık yapıda bir canlıya dönüşmesi sürecine farklı bir gözle bakmaya başladım.
Bu yazıda, hep beraber kendi hayatlarımızın başlangıcına, anne karnındaki gelişimimizin ilk haftasına gidiyoruz. Bugün kesin olarak bilinen bir şey var ki; hepimiz, hayatlarımızın ilk otuz saatini tek hücreli bir canlı olarak geçirdik. Sonra iki hücre, sonra dört hücre, sekiz, on altı, otuz iki ve ikinin katları şeklinde ilerleyen bir süreç, evet; gebeliğin birinci haftasındayız.
Kadınlarda adet döngüsünün on dördüncü gününde ovaryumdan bir yumurta atılır. Yumurta atıldıktan sonra o günlerde ovaryuma çok yakın olan ve üzerinde tıpkı bir elin parmaklarına benzeyen çıkıntıları bulunan fimbrialar tarafından yumurta yakalanıp fallop tüpünün içine alınır. Yumurtanın ovaryumdan çıkıp fallop tüpü içindeki spermle buluşacağı nokta olan ampulla bölgesine gelmesi yaklaşık 25 dakika sürer. Yumurta bu aşamada 12-24 saat içerisinde spermle buluşursa fertilizasyon gerçekleşir. Burada spermler öyle ellerini kollarını sallayarak yumurtaya giremezler. Çünkü yumurta oldukça korunaklı bir yapıdadır. Spermlerin aşması gereken iki engel bulunur. İlki, yumurtayı çepeçevre saran ve onu koruyup kollamakla, beslemekle görevli hücre tabakası olan korona radiata hücreleri, ikincisi bu hücrelerin altında bulunan zarsı bir yapı olan zona pellusida. Bu iki yapıyı ilk geçen sperm yumurtanın zarına tutunup genetik materyalini aktarır. Bu aşamada ilginç bir şey olur. Yumurtanın içinden birtakım enzimler salgılanarak, etrafındaki zarı değişime uğratır ve artık başka bir sperm yumurtaya giremez. Bu olaya fizyolojik monospermi denir ve insanın gelişimi için olmazsa olmazdır. Sperm yumurtayla birleştiğinde artık yeni oluşan hücrenin adı zigottur.
23 kromozom anneden ve 23 kromozom da babadan gelerek 46 kromozomla, bir insanın ilk evresi oluşmuştur. Bu 46 kromozomdan iki tanesi cinsiyet kromozomu olarak isimlendirilir; bunlar X ve Y kromozomları. Bunlardan birisi yumurtadan gelir diğeri de spermden. Yumurtada her zaman X kromozomu bulunur. Spermde ise ya X ya da Y kromozomu vardır. Dolayısıyla bebeğin erkek mi, dişi mi olacağını belirleyen, spermin taşıdığı cinsiyet kromozomudur. Eğer sperm X kromozomu taşıyorsa, hem yumurta hem de sperm de X kromozomu olacağından cinsiyet dişi olur. Eğer sperm Y kromozomu taşıyorsa cinsiyet erkek olur. Peki cinsiyeti belirleyen asıl mekanizma nedir ? Cevap; Y kromozomunun kısa kolundaki bir gende gizli. Cinsiyet belirleyici bölge Y (SRY) geni. Bu genin bir ürünü olan testis belirleyici faktör varlığında erkek genital organları gelişir. Eğer gen yoksa dişi genital organlar gelişir.
Tekrar yolculuğa dönersek, zigot fertilizasyondan yaklaşık 30 saat sonra ikiye bölünür, bir yandan uterusa yani rahime doğru hareket ederken diğer yandan bölünmelerini sürdürür. Ertesi gün tekrar ikiye bölünür ve dört hücre olur. 4. günden sonra hücreler çoğalır ve artık sayılamayacak kadar artar. 5. gün, embriyo ilginç bir forma girer. Bakıldığında çevresel yerleşmiş bir hücre tabakası ve içinde boşluğun bir tarafına kümelenmiş başka bir grup hücrenin olduğu yeni bir şekil. Taşlı bir yüzüğü andırdığından bu haldeki embriyoya blastokist denir. Burada enteresan olan bir diğer husus, etrafta yerleşen hücreler, ilerde plasentayı oluşturacaktır. İçerideki hücre kitlesi ise insanı oluşturacak kısımdır.
Tüm bu yolculukta hücrelerin etrafındaki zona pellusida da sürece eşlik eder ve bölünen hücreleri içeride tutar. Ne zaman ki embriyo uterusa ulaşır, 5-6. gün civarı embriyo zonasından sıyrılıp artık doğuma kadar bekleyeceği yeni yuvasına tutunmaya başlar. Bu aşamaya da implantasyon adı verilir. Kadın genital sistemi birbiriyle o kadar uyumlu çalışan organlardan oluşur ki. Embriyonun tutunacağı uterus daha embriyo gelmeden hazırlanmaya başlar. Dokular kalınlaşır, kan damarları artar, içeriğinde besleyici sıvılar bulunan salgı bezleri oluşur. Hepsi, yeni gelen embriyonun en iyi şartlarda büyümesi ve gelişmesi içindir. Sonunda embriyo tutunmaya başladığında gebeliğin ilk haftası da sonlanır. Ancak henüz sürecin oldukça başındayız. Embriyonun önünde hala 39 haftalık bir serüven var. Organların tomurcuklarının oluşması açısından ilk 4 hafta oldukça kritik.
Şimdi kendinize ve etrafınızdakilere tekrar bakın, gözerinizi kapatıp tarih boyunca yaşamış ve bundan sonra gelecek insanları düşünün. Gerçekte birbirimizden ne kadar farklıyız ? Bizi diğerlerinden ayıran şeyler mi daha fazla yoksa benzeyen yönlerimiz mi ? Temel yapıtaşlarımız tamamen aynıyken bu kadar farklılık nereden kaynaklanıyor ? Bizleri araştırmaya iten şey merak duygusudur ve soru sormak öğrenmenin anahtarıdır. Merak duygumuzu kaybetmememiz dileğiyle…
Dr. Öğretim Üyesi Selim Demirtaş
İstanbul Bilgi Üniversitesi
Tıbbi Hizmetler ve Teknikler Bölümü
Kaynaklar:
News
Tarihler 25 Temmuz 1978 yılını gösterdiğinde, Birleşik Kırallık’ın Oldham
yerleşkesinde bulunan Royal Oldham Hastanesinde bir mucize gerçekleşti. Tarihte ilk
tüp bebek dünyaya gözlerini açmıştı. Şu an evli ve iki çocuk annesi olan Louise Brown’ın doğumu ‘20. yüzyılın en dikkat çekici tıbbi buluşları’ olarak tıp literatürüne geçmişti (1-5).
Bu başarının arkasında bulunan ekip üyelerinden jinekolog Patrick Steptoe 1988
yılında hayatını kaybetmiş, hemşire ve embriyolog Jean Marian Purdy ise 1985 yılında
henüz 39 gibi genç bir yaşta iken hayata gözlerini yummuştu. Son olarak 2013 yılında
aramızdan ayrılan fizyolog Sir Robert Geoffrey Edwards tüm ekip adına 2010 yılında
Tıp alanında Nobel ödülü aldı (6).
Ekibin başarısı sonrasında, çeşitli sebeplerle çocuk sahibi olamayan çiftlerin
umutları yeşermiş, anne-baba olma arzusuyla bir çıkış kapısı ümit eden insanların
yollarını kapatan biyolojik bariyerler yıkılmıştı.
Louise Joy Brown’ın doğumundan 10 yıl sonra Türkiye’nin ilk tüp bebeği Ece
Çokar 18 Nisan 1989’da dünyaya gözlerini açtı. Türk Tıp tarihi açısından dönüm noktası
olan bu başarının arkasında ise Ege Üniversitesi Tüp Bebek merkezinin de kurucusu
olan Prof.Dr. Erol Tavmergen ve ekibi vardı. O dönem dünyada başarı oranlarının %15
civarı olduğu düşünüldüğünde, ne kadar büyük bir işin altından kalkıldığı oldukça
çarpıcıdır (7).
Tarihe bakıldığı zaman dünyada erkek ve kadın genital sistemi ile alakalı ilk
çalışmaların Hipokrat dönemine kadar uzandığı görülmektedir. Antik Yunan tıbbi el
yazmalarında jinekolojik tedaviler üzerine çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Özellikle
Hipokrat’ın (MÖ 460-370) gebelik ve doğum üzerine yaptığı çalışmalar dikkat çekicidir.
Hipokratı takiben Aristo, Galen, Oribasius gibi bilim insanlarının da gebelik evreleri
üzerine çalışmalar yaptıkları görülmektedir. Hayvanlar üzerinde yapılan çokça
çalışmanın ardından 1890 yılında İngiliz zoolog ve embriyolog Walter Heape ilk başarılı embriyo transferini gerçekleştirmiştir. Tavşanlar üzerinde yaptığı deneylerde Heape, tavşan embriyolarını bir anneden diğerine aktarmış, sonuçta tavşanlardan biri hamile kalmış ve bir yavru dünyaya getirmiştir. Bu başarısıyla Heape, üreme biyolojisinin bir önücüsü olarak, tüp bebek tedavilerine giden yola büyük bir ışık tutumuştur (8,9,10,11).
Louise Brown’ın doğumundan sonra tüp bebek alanında gelişmeler büyük bir
ivme kazanmıştır:
– 1983 yılında Trounson ve ark. Tarafından dondurulmuş embriyonun çözülmesiyle
ilk doğum gerçekleşmiştir (12). Bu yöntem günümüzde dondurulmuş embriyo
transferi (DET) olarak kullanılmakta ve embriyoların istenildiği zaman transferine
olanak sağlamaktadır.
– 1984 yılında Gamet Intrafallopian Transfer (GIFT) sonrası ilk doğum
gerçekleşmiştir (13).
– 1986 yılında Devroey ve ekibi ilk Zigot İntrafallopian Transfer (ZIFT) metodunu
uygulamış ve başarı elde etmişlerdir (14).
– 1986 yılında ilk kez oosit dondurma sonrası gebelik elde edilmiştir (15).
– 1988 yılında ilk kez Subzonal Inseminasyon (SUZI) ile gebelik gerçekleşmiştir
(16).
– 1990 yılında Handyside ve ark. Ilk Prenatal Genetik Tanı (PGT) uygulamasını
gerçekleştirmiştir (17).
– Palermo ve ark.’ın 1992 yılında yaptıkları İntrastoplazmik Sperm Enjeksiyonu
(ICSI) uygulaması ile in vitro ortamda yumurtanın içine spermin enjekte
edilmesini sağlayarak günümüzde en çok kullanılan tekniği ortaya koymuşlardır
(18).
Tüm bu çalışmaların ışığında günümüzde de yeni tedavi teknikleri geliştirilmeye
devam edilmektedir. Bu tedavi yöntemlerine bakıldığında; Mitoscore (Embriyo Enerjisi),
Yeni Nesil Dizileme-Next Generation Sequencing (NGS), Endometrial Receptivity Assay
(ERA) testi, Embriyoscope ile embriyo takibi, Intracytoplasmic Magnified Sperm
Injection (IMSI) ile spermin 6600 kat büyütülerek incelenmesi, ya da açıklanamayan
erkek infertilitesinin tanımlanmasında kullanılan Metabolomics yaklaşımı gibi yeni
teknikler tüp bebek tedavilerinde, tedavi süreçlerinde ortaya çıkan problemleri ortadan
kaldırmakta ve daha sağlıklı bebeklerin dünyaya gelmesine olanak tanımaktadır (19-24).
Tüm bu tedavi yöntemlerinin yanı sıra, büyük bir hızla gelişen yardımcı üreme
teknikleri tüm dünyada bir takım etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Sonuçta
yöntemlerin kötüye kullanılabilme olasılığı vardır ve bu sebeple bir çok kavram tüp
bebek tedavileri çerçevesinde belki de yeniden tanımlanmalıdır. Bakıldığı zaman Gamet
ya da embriyo bağışı, PGT ile cinsiyet tayini, taşıyıcı annelik, klonlama ve kök hücre
çalışmaları, Mitokondri Değiştirme Terapisi (MDT), çoğul gebelikler ve gebelik azaltma
gibi teknikler sebebiyle bilim çevreleri yoğun tartışmaların içine girmektedir (25,26).
Sonuç olarak görüldüğü üzere, yüzyıllarca bilim insanlarının bilgi birikimlerini üst
üste koyarak yaptıkları çalışmalar, deneyler ve olgular günümüzde modern tüp bebek
tedavilerinin temelini oluşturmuştur. İlk tüp bebeğin doğumuyla o güne dek yapılan tüm
deneylerin sonucu olarak kümülatif bir başarı elde edilmiş, o günden sonra tüm dünya
da teknikler uygulanarak bebek sahibi olmak isteyen çiftlerin bu umutları
gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Ancak tedavilerde halen %100 başarı bulunmamaktadır.
Tedaviye giden çiftlerde bazen her şey yolunda gitmesine ragmen abortus
görülebilmekte, ya da hiç implantasyon gerçekleşmemektedir. Bilim insanları
günümüzde doğrudan sperm, yumurta ve embriyoyu hem morfolojik yönden hem de
genetik olarak inceleyerek en iyi ve en sağlıklı gebeliği ve doğumu elde etmeye
çalışmaktadır. Bu sebeple yukarıda saydığım tedavi yöntemleri, testler ve inceleme
metodları geliştirilye devam etmektedir. Tüm bu gelişmelerin ve yöntemlerin
beraberinde getirdiği ahlaki tartışmalar ise çözülmeyi bekleyen bir sorun yumağı
oluşturmaktadır.
Dr. Öğretim Üyesi Selim Demirtaş
İstanbul Bilgi Üniversitesi
Tibbi Hizmetler ve Teknikler Bölümü
Kaynaklar
Veri politikasındaki amaçlarla sınırlı ve mevzuata uygun şekilde çerez konumlandırmaktayız. Detaylar için veri politikamızı inceleyebilirsiniz.